پرۆژەی گاپ، واتا پرۆژەی ئەنادۆڵی مەزن كە دەكەوێتە خاكی كوردستانی باكورەوە، كورتكراوەی (GAP ) ە وشەی ئەنادۆڵ واتە باشوری خۆرهەڵاتی توركیا و نزیكەی لە10% ڕووبەری خاكی توركیا دادەپۆشێت.، سەرەتاكانی پرۆژەی گاپ دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1936 كاتێك دەزگای ( EWSA) ) بەمەبەستی بەرهەمهێنانی كارەبا لە سەرچاوە ئاوییەكان، دەستی بە لێكۆڵینەوە و كۆكردنەوەی زانیاری كرد، لەكاتێكدا لەو دەمەدا ئەم جۆرە پرۆژانە لەتوركیا ئەنجام نەدرابوون، لێكۆڵینەوە سەرەتاییەكان تایبەت بە باری جیۆلۆجی و تۆپۆگراپی حەوزی دیجلەو فورات لە ناوچەی "گاپ" لە ساڵی 1938وە دەستی پێكرد بەمەبەستی خۆ ئامادەكردن بۆ گەشەكردنی پرۆژەیەكی ئابوری مەزن لەناوچەكانی باشوری خۆرهەڵاتی توركیا كە دەكاتە باكوری كوردستان، هاوكات بە دواكەوتوترین و هەژارترین ناوچەی توركیا دادەنرێت.
بایەخدانی حكومەتی توركیا بە پرۆژەی گاپ لەساڵی 1950 وە زیاتر بوو، لەنێوان ساڵانی 1950 بۆ 1960 دا بواری پشكنین و توێژینەوە لە هەردوو حەوزی دیجلەو فورات لەلایەن ( EWSA ) وە ئەنجام درا و لەناوەڕاستی شەستەكاندا پرۆژەكە دەستی پێكرد كە تائەمڕۆش بەردەوامە.
سەبارەت بە پر‌وژەی گاپ و كاریگەریەكانی بۆ سەر هەرێمی كوردستان د.جەزا تۆفیق تالیب مامۆستای زانكۆ و پسپۆڕی بواری جیۆپۆلەتیك باس لەوەدەكات: پرۆژەی گاپ بەشێكی گەورەی دروستكردنی 30 سەدە بە دەرەجەی یەكەم لەسەر لقەكانی ڕووباری فورات، بەمەش توركیا دەبێت بە دەوڵەمەنترین وڵات بۆ خەزنكردنی ئاوی شیرین ئەو ئاوەی بەكەڵكی هەموو شتێك دێت لەبەر ئەوە یەكێك لەو قورساییانەی توركیا كە لە داهاتوودا دەیبێت بریتیە لەخەزنكردنی ئاوی شیرینی عەمباركراو، بۆیە لەئایندەدا یەكێك لەو كێشە گەورانەی دروست دەبێت كێشەی كەم بوونەوەی ئاوی شیرین، ئەم ئاوە لە بەشی كوردستانی توركیا عەمبار دەكرێت، كەواتە پرۆژەی گاپ لە جوگرافیای كوردستانی توركیا جێبەجێدەكرێت، لەداهاتودا هەر گۆڕانكاریەك ڕووبدات لە توركیا بۆ نمونە كوردستانی توركیا بیەوێت سەربەخۆیی وەربگرێت ئەوكات شتێكی ئەستەم دەبێت.
ئەو پسپۆڕەی بواری جیۆپۆلەتیك ئاماژە بەكاریگەریەكانی پرۆژەی گاپ بۆ سەر هەرێمی كوردستان دەكات و دەڵێت: بەوپێیەی بەشێكی زۆری پرۆژەكە لەسەر ڕووباری فورات بنیادنراوە بەڕادەیەكی زۆر ئاوی ڕوبارەكەی كەم كردوەتەوە بەمەش پشكی ئاوی سوریای كەم كردوەتەوە لەبەر ئەوە كاریگەری ڕاستەوخۆی لە ڕۆژئاوای عێراق كردووە بەو پێیەی كە ئاوەكەی بە تەواوەتی كەمكردوەتەوە، بۆیە لەڕۆژئاوای عێراقدا بەتایبەتی مەزراكانی مەرەزە و كشتوكاڵ بەرەو كەم بونەوە وشكبونەوە دەڕۆن وە كێشەیەكی ژینگەیی ئاوی لە عێراقدا دروستكردووە ، كەواتە ئەو خێرەی لە پرۆژەی گاپ دروست دەبێت زیاتر بۆ توركیایە بەتایبەت لەبەشی باكوری كوردستان.
د.جەزا تۆفیق لەبارەی مەبەستی توركیا لە گرتنەبەری ئەم سیاسەتە و تەرخانكردنی داراییەكی زۆر بۆ پرۆژەی گاپ ئەوە دەخاتەڕوو: توركیا وڵاتێكە لەناوچەكەدا لە عێراق و سوریاو بەحرەین و قەتەر و ئیماراتی عەرەبیەوە نزیكە، ئەمانە وڵاتی نەوت و غازی سروشتین، بەڵام توركیا تەنها وڵاتە كە كەمترین غازی سروشتی و نەوتی هەیە ئەوەی كە بەدەست توركیاوە هەیە لەچاو وڵاتانی دیكە بریتیە لە ئاو، بۆیە تەنها بوار كە توركیا دەتوانێت ئەسپی خۆی تیادا تاو بدات بریتیە لە خەزنكردنی ئاو بەهەمانشێوە چۆن وڵاتانی كەنداو شەڕی نەوت و غازی سروشتی دەكەن، توركیاش وەك كارتی فشار ئاو بەكاربهێنێت كە چۆن بیفرۆشێت بە عێراق و سوریاو وڵاتانی تر.
بە ووتەی ئەو پسپۆڕەی بواری جیۆپۆڵەتیكس، لەداهاتوودا شەڕی نەوت دەبێتە شەڕی ئاو، جگە لەوەش ئەو وزەیەی توركیا بۆ كارەبا لە پرۆژەكە دەستی دەكەوێت جارێكی دیكە دەتوانێت بیفرۆشێتەوە بە وڵاتانی ناوچەكە، بۆیە ئەو چەكەی توركیا بەدەستیەوەیەتی و بتوانێت لەو سەردەمەدا خۆی پێ بنوێنێت، بریتیە لە چەكی ئاو دەتوانێت لەیەك كاتدا چەند نیشانەیەك بپێكێت، هاوكات وەك فشارێكی سیاسی بیخاتە سەر وڵاتانی ناوچەكە بەتایبەت دراوسێكانی.
بەبڕوای د. جەزا، دەبوایە عێراق لەماوەی بیست ساڵی ڕابردوودا چەندین پرۆژەی ستراتیژی لە بواری دروستكردنی بەنداوی گەورە جێ بەجێ بكردایە، تاوەكو ئەو ئاوە زۆرەی لە زستان و بەهاردا هەیە خەزن بكرێت و لە وەرزە گەرمەكاندا بەكاری بهێنێت، هەوەرها پێویستیش بوو ئەو بەنداوانە لە كوردستانی عێراقدا بونایە بۆئەوەی عێراق دوربخرایەتەوە لە بەبیابان بوون
سەرچاوە داراییەكانی گاپ:
پرۆژەی گاپ بە گەورەترین پرۆژەی گەشەكردنی ئابوری هەرێمی دادەنرێت نەك تەنیا لە مێژووی توركیا، بەڵكو لەناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا و بەپلەی سێیەم دێت لەنێو پرۆژە جیهانیەكاندا، ئەم پرۆژەیە پێكهاتووە لە دروستكردنی كۆمەڵێك بەربەست و بەنداو و تونێل و كەناڵی ئاودێری و وێستگەی كارۆئاوی لەڕێی سوود وەرگرتن لەئاوی ڕووباری دیجلەو فورات.
سەرچاوە توركیەكان سەرجەم پێداویستیە داراییەكانی پرۆژەی گاپ بە 14ترلیۆن و 866 ملیار لیرەی توركی دەخەمڵێنن و تا كۆتای ساڵی(1999)و سەرەتای 2000بڕی ئەو پارەیەی كەلەپرۆژەكەدا خەرجكراوە گەیشتۆتە 6 ترلیۆن و 555هەزار و 431 ملیۆن لیرەی توركی، كە ئەمەش تەنیا نزیكەی 44% ئەو بڕە پارەیە پێك دێنێت كە بۆ پرۆژەكە دیاری كراوە.
بەشێك لەو پارەیەی كە دیاری كراوە بۆ ئەنجامدانی پرۆژەكە حكومەتی توكیا لە ڕێی قەرزی دەرەكیەوە بەدەستی هێناوە كە بریتییە لە 3 ترلیۆن 568ملیۆن لیرەی توركی سەرچاوەكانی ئەو بڕەپارەیە دەگەڕێتەوە بۆ چەند وڵاتێكی زلهێز و دامودەزگا داراییە نێودەوڵەتیەكان، بوارەكانی بەكارهێنانی ئەم پارە قەرزكراوە لایەنەسەرەكیەكانی پرۆژەی گاپی پێی تەواو كراوە، وەك دروستكردنی بەربەست و بەنداو و وێستگەی كارۆئاوی، دابینكردنی ئاوی خواردنەوە، پرۆژە ئاوییەكان و... هتد. بڕیاریش بوو كە لەساڵی 2000دا 4 ترلیۆن و 22ملیار لیرەی توركی بۆ پرۆژەی گاپ خەرج بكرێت، بەڵام 3 ترلیۆن 41ملیار لیرەی توركی لەو پارەیە لەبەشە ئابورییەكانی وەك: كشتوكاڵ، كانزایی، بەرهەم هێنانی وزە، گەشتوگوزار خەرج كرا، بەشەكەی دیكەی كە 81 ترلیۆن لیرەی توركییە لەبواری دیكەی وەك دروستكردنی خانوو، پەروەردە، تەندروستی، شارەوانی و خزمەتگوزاری گشتی خەرج دەكرێت.
هەریەك لە بانكی ئەكزیمی ئەمەریكی 111 ملیۆن دۆلاری ئەمەركی و دەزگای بانكەكانی سویسری 467 ملیۆن دۆلار و دەزگای بانكەكانی سویسری و ئەڵمانی 782 ملیۆن دۆلار و بانكی بەگەڕخستنی سەرمایەی ئەوروپی 108 ملیۆن دۆلار و بانكی جیهانی 120 ملیۆن دۆلار و ئەنجومەنی پشتگیری كۆمەڵایەتی ئەوروپی 183ملیۆن دۆلار و حكومەتی ئیتاڵیا 85 ملیۆن دۆلار و حكومەتی فەڕەنسا 33 ملیۆن دۆلار و حكومەتی ئەڵمانیا 15 ملیۆن دۆلار و حكومەتی نەمسا 200 ملیۆن دۆلاری لە پرۆژەكەدا خەرجكردووە، كە تێكڕا دەكاتە 2104 ملیۆن دۆلار، ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی كە سیمایەكی سەرەكی پرۆژەی گاپ بریتیە لە گەورەیی بڕی سەرمایەی بەگەڕخراو لە پرۆژەكەدا لەلایەك و بەشداریكردنی چەندین حكومەتی بیانی و دامودەزگای دارایی نێودەوڵەتی ئەوروپی و ئەمەریكی لە دابینكردنی سەرچاوەی دارایی پێویست بۆ پرۆژەكە لەلایەكی دیكە.
هەرێمی گاپ:
پرۆژەی گاپ دەكەوێتە كوردستانی توركیا ئەو ناوچانەی ئەم پرۆژەیە دەیانگرێتەوە ئەمڕۆ بەهەرێمی گاپ ناسراون، ئەم هەرێمە لەباشورەوە سنوری لەگەڵ سوریادا هەیە و لەباشوری خۆرهەڵاتەوە لەگەڵ عێراقدا، ڕووپێوی هەرێمی گاپ ( 75358) كیلۆمەتری چوارگۆشەیە كە لە 9.5%ی سەرجەم ڕووبەری توركیا پێكدێنێت ، هەروەها 20%ی كۆی ئەو زەویانەی كە لە توركیادا بۆ ئاودێری دەست دەدەن و كۆی ڕووپێوەكان دەگاتە هەشت ملیۆن و نیو هێكتار زەوی و دەكەوێتە سنوری هەرێمی گاپ كە بریتیە لە دەشتە پان و بەرینەكانی حەوزی هەردوو ڕووباری دیجلەو فورات.
هەرێمی گاپ یەكە كارگێڕیەكانی (باتمان، دیاربەكر، غازی ئەنتەب، سیرت، شانلی ئورفە، شیرناخ، كلیسن ئادیەمان و ماردین) دەگرێتەوە.
پرۆژەی گاپ لەپانزە پرۆژەی ئاودێری و دروستكردنی وزەی كارەبای سەرەكی پێكهاتووە كە هەریەكەیان كۆمەڵێك پرۆژەی لەخۆگرتووە، بڕبڕەی پشتی پرۆژەی گاپ بریتیە لە بەنداو و وێستگەی كارۆئاوی و كەناڵە ئاودێرییەكانی كە لە حەوزی هەردوو ڕووبارەی دیجلەو فورات ئەنجام دراون.
توركەكان لە بارەی پرۆژەی گاپەوە دەڵێن، گاپ بریتیە لەپرۆژەیەكی مەزنی ئاودێری و بەرهەمهێنانی وزە لە بیست و دوو بەربەست و نۆزدە وێستگەی كارۆئاوی و تۆڕێكی فراوانی ئاودێری پێكهاتووە.
پرۆژەی گاپ بەهەردوو ڕووباری دیجلەو فورات و ڕێژگەكانی گرێ دراوە حكومەتی توركیا بەشێوەیەك پلانەكەی داڕشتووە كە دەسەڵاتی تەواوی هەبێت بەسەر داهاتی ئاوی ئەم دوو ڕووبارە و ڕێژگەكانیان لەنێو خاكی خۆیدا، ئەم پرۆژەیەی توركیا ژمارەیەكی زۆر ئامانجی ئابوری و كۆمەڵایەتی و سیاسی جێبەجێ دەكات، كەبەشێك لەو ئامانجانە لەلایەن توركیاوە ئاشكرا كراون، بەڵام بەگشتی بریتییە لە تۆڕێكی گەورەی ئاودێری و بەرهەم هێنانی وزەی كارۆئاوی كە پێویستە ئەم ئامانجانە بەدی بهێنێت.
ئامانجەكانی پرۆژەكە:
1.زیادكردنی بەرهەمی كشتوكاڵی توركیا بەبڕی دوو هێندە لەڕێی زیادكردنی توانای ئاودێری و بەرهەمهێنانی وزە.
2.زیادكردنی تێكڕای بەرهەمی نەتەوەیی بەڕێژەی 7%.
3.كەمكردنەوەی ڕێژەی هەڵاوسان بۆ 14%.
4.كەمكردنەوەی ڕێژەی بێكاری بۆ پێوەرەكانی ڕێكخراوی كاری نێودەوڵەتی و ڕێكخراوی هاریكاری ئابوری و گەشەكردن بۆ سنوری لەسەدا هەشت و لەدەدا حەوت.
5. زیادكردنی بەرهەمە پیشەسازییەكان بەڕێژەی 93% و بەشداری بكەن لەكۆی نرخی هەناردەكان.
6.هەرێمی گاپ كە نزیكەی لەسەدا دەی ڕووپێوی توركیا پێكدێنێت بكرێتە كۆگای گەنمی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست.
7.كەمكردنەوەی جیاوازی نێوان هەرێمی گاپ و هەرێمەكانی دیكەی توركیا لەڕێی زیادكردنی بەرهەم هێنان لە هەرێمەكەدا و گەشەكردنی ئاستی هەرێمەكە.
8.كۆنتڕۆڵكردنی گەشەكردنی شار بەپێی ئەو ئاڕاستانەی كە دەست نیشان كراوە.
9.ڕووبەڕووبونەوەی دیاردەی زیادبوونی پێداویستیەكانی هەرێم كە لە ئەنجامی زیادبوونی ژمارەی دانیشتوان بەگشتی و دانیشتوانی شار بەتایبەت.
10.ڕێكخستنی بنەما سروشتی و ئابوریەكانی ناچە گوندییەكان لەڕێگەی سوود وەرگرتن لەسامانەكانی ئەم ناوچانە بەباشتریت شێوە.
پرۆژەی گاپ و ئامانجە سیاسیەكانی:
بەو پێیەی بەشێكی زۆری پرۆژەكە دەكەوێتە كوردستانی باكورەوە ، بۆیە زۆربەی ناوچە كورد نشینەكان دەكەوێتە ژێر ئاو كە دەیان گوندی كوردی دەگرێتەوە،لە مەسەلەی گەشەپێدانی ئابوری لە زۆر لەوڵاتاندا ئەو پرۆژانە بە كارێكی ئاسایی دەزانرێت، بەڵام ئەوەی كە ئاسایی نیە زۆر ناوچەی مێژووی كوردی هەیە كە لەئەنجامی جێبەجێكردنی پرۆژەكە لەناودەچن وە بەشێكی كلتوری گرنگی نەتەوەی كوردە هەروەها زۆرێك لە ڕێكخراوە نێودەوڵەتیەكان و ڕێكخراوی یونسكۆ ڕەخنەیان لەوە گرت كە دەبێت ئەو ناوچانە دوربخرێنەوە نەكەونە ژێر ئاو بۆ ئەوەی وەكو توراسێكی بەشەری بمێنێتەوە، بەڵام تائێستا ئەو بابەتە بەو ئاڕاستەیە نەڕۆیشتووە.
توركیا لەداهاوودا دەتوانێت وەك كارتێكی فشار لە سیاسەتی دەرەوەدا بەكاری بهێنێت، چونكە ئەو وڵاتە بەردەوام باس لەوە دەكات چۆن عێراق نەوتی هەیە ئەم ئاوەش ئاوی توركیایە بۆیە دان بەو ڕێكەوتنانە نانێت كە باس لەوە دەكەن ئەم ئاوە ئاوێكی نێودەوڵەتیەو حەقی هەموو ئەو دەوڵەتانەیە كە تیایدا مەوجودە لەبەر ئەوە توركیا دەیەوێت سوود لەو ئاوە وەربگرێت بەتایبەتی كە كێشەی ئاو هەموو جیهانی گرتووەتەوە بەتایبەت لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.
توركەكان چاوەڕێ دەكەن لەڕێی پرۆژەی گاپەوە ئەو ئامانجانەی كە ئاماژەیان بۆكراوە بەدی بهێنرێتن چونكە بەبۆچوونی ئەوان گاپ بارودۆخی هەرێمەكە بەشێوەیەكی بنەڕەتی دەگۆڕێت و دەیكاتە بنكەی بەرهەم هێنانی كشتوكاڵی و پیشەسازی لەڕێی:
كاریگەرییە ئابورییەكانی گاپ لەسەر هەرێمی كوردستان:
1.كەمكردنەوەی بڕی ئەو ئاوەی كە دێتە كوردستانی عێراقەوە،بەپێی داتاكان لەئەنجامی پرۆژەكانی توركیا لەسەر ڕووباری دیجلە ئاوی ڕووبارەكە بەنزیكەی 3,5ملیار م3 لەساڵێكدا كەمیكردووە، ئەو پرۆژانەی كە توركیا لەسەر ڕووباری زێی گەورە ئەنجامی داون دەبنە هۆی كەم بوونەوەی ئاوی ڕووبارەكە بەنزیكەی نیو ملیار م3 بەساڵێكدا ئەمەش لە ساڵە وشكەكاندا كاریگەری خراپی لەسەر هەرێمی كوردستانی عێراق دەبێت. بەم شێوەیە دەبینین لەئەنجامی گاپ دا ئاوی هەرێمی كوردستان بەبڕی 4ملیار م3 كەم دەكات كە بەشی هەرە زۆری لەئەنجامی كەم بوونەوەی ئاوی ڕووبارەی دیجلەوەیە.
2.ڕاستەوخۆ هەرێمی كوردستانی عێراق ناتوانێت سوودێكی ئەوتۆ لەڕووباری دیجلە وەربگرێت لەبەرئەوەی بۆ ماوەیەكی كورت، نزیكەی سەدو هەشتا كیلۆمەتر، بەناو هەرێمدا تێدەپەڕێت، بەڵام ئاشكرایە كەمبوونەوەی بڕی ئەو ئاوەی كە دەگاتە كوردستان بۆ دابینكردنی پێداویستیەكان دەبێتە هۆكارێك كە عێراق زیاتر پشت بەئاوی ڕێژگەكانی ڕووباری دیجلە ببەستێت كە بەناو هەرێمی كوردستاندا تێپەڕدەبێت.
3.بەكارهێنانی ئاوی دیجلەو ڕێژگەكانی لەكوردستانی باكوردا بۆ پرۆژەی پیشەسازی و كشتوكاڵی لەئەنجامی دروستكردنی گاپ كار دەكاتە سەر جۆری ئەو ئاوەی كە دەگاتە كوردستانی عێراق و دەبێتە مایەی ئەوەی كە ڕووباری دیجلەو ڕێژگەكانی توانای خۆخاوێن كردنەوەیان نەمێنێت.
بەرهەمی پرۆژەكە:
1.ئاوەدانكردنەوەی 1,7 ملیۆن هێكتار زەوی.
2.بەرهەم هێنانی 27 ملیار/ كیلۆوات/ سەعات كارەبا ساڵانە.
3.دابینكردنی هەلی كار بۆ 3,8 ملیۆن كەس.
4.زیادكردنی داهاتی هەریەك بە دانیشتوانی هەرێمەكە بەڕێژەی 106%
5.داهاتی هەرێمی گاپ لە ئەنجامی گەشەكردنی ئەو توانا كشتوكاڵی و پیشەسازییە كە بەهۆی پرۆژەكەوە دێتە كایەوە لەئەنجامی باڵادەستی توركیا بەسەر پتر لە پەنجا ملیار م3 ئاوی دیجلەو فوراتدا پێنج هێندە زیاد دەبێت.
6.نزیكەی 3,5 ملیۆن كەس لە دانیشتوانی هەرێمەكە، كە چاوەڕوان دەكرێت ژمارەیان لە 9 ملیۆن كەس زیاتربكات هەلی كاریان بۆ بڕەخسێت.
مەبەستێكی دیكەی پرۆژەی گاپ ئاوی خواردنەوەیە كە لەلایەن توركیاوە پێشنیار كراوە بۆ فرۆشتنی ئاوی خواردنەوە بەدەوڵەتە عەرەبیەكانی كێشوەری ئاسیا كە كێشەی كەم ئاویان هەیە.
بەم شێوەیە سەرچاوەیەكی دارایی بۆ دەوڵەتی توركیا دابین دەبێت كە یارمەتی ئابوری توركیاو پرۆژەكانی گەشەپێدانی ئەو وڵاتە دەدات و ڕێگە خۆش دەكات لەبەردەم هاریكاری توركی و عەرەبی لە بوارەكانی ئابوری و بازرگانی و گەشەپێداندا.
بەپێی ئەو زانیاریانەی كە لەلایەن حكومەتی توركیاوە بڵاوكراونەتەوە ئاماژە بەوەدەكەن كە ڕۆژانە شانزە ملیۆن م3 ئاوی زیاد لە پێویست لە هەردوو ڕووبارەی سەیحان و جەیحان هەیە و دەڕژێتە دەریای ناوەڕاست بێ ئەوەی سوودی لێوەربگیرێت، دەكرێت ڕۆژانە بڕی 6 ملیۆن م3 ئاو بگوێزرێتەوە بۆ دەوڵە عەرەبییەكانی كیشوەری ئاسیا كە كێشەی كەم ئاویان هەیە.
سامان قوبادی
سوود لەم سەرچاوانە وەرگیراوە:
1.كتێبی (پرۆژەی گاپ و كاریگەریەكانی بۆ سەر كوردستان)
2. كتێبی (جوگرافیای هەرێمی كوردستان)
ليست هناك تعليقات:
إرسال تعليق
کۆمێنت